- Η ακόλουθη εργασία εκπονήθηκε από την Εύη Βρέττα στο πλαίσιο του μαθήματος Νεωτερικότητα και Θρησκεία, στο Μεταπτυχιακό πρόγραμμα Πολιτική Επιστήμη και Κοινωνιολογία, με διδάσκοντα τον Νικόλαο Τάτση, καθηγητή Κοινωνιολογίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Το κείμενο δημοσιεύεται με την άδεια της κυρίας Βρέττα ως έχει, χωρίς παρεμβάσεις εκ μέρους μας πλην μιας διόρθωσης στην 5η παραπομπή και στην επωνυμία μιας διεθνούς οργάνωσης.
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ
ΤΙΤΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ: ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΡΟΜΗΘΕΙΣΜΟ ΣΤΟ ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟ
Διδάσκων καθηγητής: Νικόλαος Χ. Τάτσης
Θέμα Εργασίας: ΕΝΩΣΗ ΑΘΕΩΝ: ΜΙΑ “ΑΝΙΕΡΗ” ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕ ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΑΦΟΣΙΩΣΗ ΣΤΗΝ ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ
Φοιτήτρια : Βρέττα Εύη ΑΜ 12509
ΕΝΩΣΗ ΑΘΕΩΝ: ΜΙΑ “ΑΝΙΕΡΗ” ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕ ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΑΦΟΣΙΩΣΗ ΣΤΗΝ ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ
Στα πλαίσια του μαθήματος “Νεωτερικότητα και Θρησκεία: Από τον Προμηθεϊσμό στον Φονταμενταλισμό”, επέλεξα να εξετάσω ένα καινούριο σχετικά σωματείο, την Ένωση Αθέων. Η ίδρυση ενός τέτοιου σωματείου με σκοπό την εκκοσμίκευση του ελληνικού κράτους είναι πολύ ενδιαφέρουσα, όσον αφορά στη δράση τους για την αποδέσμευση του κράτους απο την εκκλησία, άλλα και όσον αφορά στην αθεΐα στην Ελλάδα, και το πώς αυτοί οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους στα πλαίσια μιας χώρας με έντονα θρησκευτικά χαρακτηριστικά. Πολύ σημαντική επίσης θεωρώ την αίσθηση της κοινότητας που διατηρούν με τα μέλη τους. Για τη μελέτη της οργάνωσης πραγματοποιήσαμε συνέντευξη με τρία από τα μέλη της Γραμματείας τους (Διοικητικό Συμβούλιο). Επίσης μελετήσαμε την ιστοσελίδα της οργάνωσης στην οποία μπορούμε να διαπιστώσουμε με μεγάλη ακρίβεια τις δράσεις που έχει αναλάβει προς την επίτευξη των σκοπών της.
Επιλογή για την παρούσα εργασία ήταν η άποψη να μη μπούμε τόσο σε θέματα πίστης, άλλα να μελετήσουμε τη συγκεκριμένη συλλογικότητα ως ομάδα, σε σχέση με την κοινωνία και σε σχέση με τον ρόλο που επιτελεί προς την πραγμάτωση της εκκοσμίκευσης.
Στα πλαίσια της νεωτερικότητας και της μετανεωτερικότητας παρατηρούμε ότι η θρησκεία δεν χάνει τον θρόνο της παρά της προβλέψεις πολλών κοινωνιολόγων οι οποίοι ευαγγελίστηκαν το τέλος των θρησκειών και την προοδευτική κατεύθυνση σε μια κοινωνία εκκοσμικευμένη, χωρίς θρησκεία (P. Berger, L. Shiner, B Wilson, R Bellah). Για ποιο λόγο ακόμη δεν έχουμε φτάσει στην πλήρη εκκοσμίκευση της κοινωνίας; Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα ότι μετά την πτώση των σοβιετικών καθεστώτων, η θρησκεία εμφανίστηκε την επόμενη μέρα, λες και ήταν απλώς κάπου κρυμμένη και περίμενε την κατάλληλη στιγμή να εμφανιστεί, λες και δεν έφυγε ποτέ…
Στο ερώτημα μας αυτό θα μας βοηθήσει η σκέψη ενός κορυφαίου κλασσικού διανοητή, του Emile Durkheim (1858 – 1917). Στο έργο του “Οι Στοιχειώδεις Τύποι της Θρησκευτικής Ζωής” (Les Formes elementaires de la religieuse. Le systeme totemique en Australle, 1912 – The Elementary Forms of the Religious life, English translation, 1915), γράφει σχετικά: “Η μελέτη μου στηρίζεται στη διαπίστωση ότι τα κοινά συναισθήματα των πιστών όλων των εποχών δεν μπορούν να εκληφθούν σαν ψευδαισθήσεις” Θα πρέπει να βρούμε ποιο είναι το στοιχείο εκείνο που παρέχει στην θρησκεία τέτοιας διάρκειας παρουσία στις κοινωνίες, όλων των εποχών, ακόμη και σήμερα.
Για να διαπιστώσουμε τις αιτίες αυτού του γεγονότος, θα πρέπει να ψάξουμε πέρα και κάτω από τα σύμβολα αναζητώντας την πραγματικότητα αυτή που η θρησκεία αναπαριστά και νοηματοδοτεί. Εξηγεί σχετικά: “Πάνω από όλα, (η θρησκεία) είναι ένα σύστημα ιδεών με τις οποίες τα άτομα αναπαριστούν στον εαυτό τους την κοινωνία της οποίας είναι μέλη, καθώς και τις απόκρυφες άλλα στενές σχέσεις που έχουν μαζί της.”
Η θεμελιακή διχοτόμηση που πρότεινε, θα παραμείνει μέχρι και τις μέρες μας η πιο έγκυρη επισήμανση για την διαλεκτική της “θρησκείας και κοινωνίας”. Η διάκριση που θα πραγματοποιήσει είναι μεταξύ του “ιερού” από το “ανίερο”. Όπως εξηγεί ο Ken Morisson, το “ιερό”, και οτιδήποτε το συγκροτεί καταστατικά, διαχωρίζεται πλήρως από οτιδήποτε δεν κρίνεται ως τέτοιο. Δεύτερον, διαπλάθεται ένα σύστημα κανόνων και πρακτικών σε σχέση με τις δυο αυτές εκφάνσεις της κοινωνικής πραγματικότητας. Τρίτον, επιβάλλονται κανόνες για τον απόλυτο σεβασμό της διάκρισης. Τέταρτον, οτιδήποτε είναι “ιερό” κρίνεται αξιολογικά υπέρτερο. Πέμπτον, διαφοροποιείται έμμεσα το “καλό” από το “κακό”, το “καθαγιασμένο” από το “εκκοσμικευμένο” και έκτον, η μετάβαση από το “μη ιερό” στο “ιερό” συνοδεύεται από ειδικά τελετoουργικά που κρίνονται απολύτως αναγκαία για τον σεβασμό του”ιερού”.
Φτάνει έτσι στον γνωστό του ορισμό της θρησκείας: “Θρησκεία είναι ένα ενοποιητικό σύστημα πίστεων και πρακτικών που συναρτώνται με ιερά αντικείμενα, δηλαδή αντικείμενα που διαχωρίζονται και γίνονται απαγορευτικά – πίστεις και πρακτικές οι οποίες ενοποιούν σε μια ξέχωρη ηθική κοινότητα όλους/ες όσους/ες τα αποδέχονται”.
Το συμπέρασμα που καταλήγει μελετώντας τη θρησκεία των “πρωτόγονων” σε σχέση με τον “Τοτεμισμό” είναι ότι κάθε λογής φυσικά αντικείμενα εκφράζουν κάποια νοήματα, συνιστούν συμβολικές “αναπαραστάσεις”. Άρα το ζητούμενο είναι ποιος τους δίνει τον συμβολισμό και για ποιο λόγο; Τι επιζητείται με την “αναπαράσταση”, πως πρέπει να εξηγηθεί; Προφανέστατα η καθιέρωση μιας σχηματοποίησης που αποτυπώνει ένα συλλογικό μόρφωμα, δηλαδή την “κοινωνία” την μετασχηματισμένη σε “θεϊκή” έκφραση, με το αξιακό και κανονιστικό πλέγμα “ιεροποιημένα” από την ομαδική ταύτιση, και την συνακόλουθη εμφάνιση της συγκεκριμένης “συλλογικής συνείδησης”. Το σημαντικό είναι ότι πίσω από τους ενεργοποιημένους κανόνες και τις τελετουργίες που καθιερώνει η θρησκευτική πίστη ενυπάρχουν οι ίδιοι οι κοινωνικοί θεσμοί, η ίδια η κοινωνία.
Σκόπιμο είναι στο σημείο αυτό να αναφέρουμε και την συμβολή του επίσης κλασσικού στοχαστή Georg Simmel (1858-1918). Για να κατανοήσουμε την επιβίωση της θρησκείας ακόμη και σήμερα., σε έναν κόσμο όπου η κυριαρχία της επιστήμης και της τεχνολογίας θεωρείται αναμφισβήτητη θα εμπλέξουμε και την έμφαση που δίνεται στο υποκείμενο.
Η κοινωνία για τον Simmel είναι μια δυναμική πραγματικότητα με “νοηματικές” επενδύσεις στις οποίες “φόρμες” διαπλάθονται έκαστο από τα μέλη της. Αδιάφορος για τις ιστορικές εκφάνσεις τους, προσπάθησε να αναπτύξει μια “φορμαλιστική κονωνιολογία” που θα καταδείκνυε την εξατομικευμένη τους δυναμική στο πλέγμα των σχέσεων. Έτσι, η έμφαση δίνεται στο υποκείμενο. ή καλύτερα στα υποκείμενα, και στον χαρακτήρα των αλληλοδράσεων τους που αποτυπώνονται στις “τυποποιήσεις” των κοινωνικών συναρτήσεων.
Ο Simmel δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην “πνευματικότητα” του ατόμου και ειδικότερα στην “πίστη”(faithfulness). Θεωρεί έτσι την θρησκεία ως θεμελιακό άξονα της ανθρώπινης συνύπαρξης διότι χωρίς το φαινόμενο που αποκαλούμε “πίστη”, η κοινωνία απλά δεν θα μπορούσε να υπάρξει. Οτιδήποτε την κρατάει ζωντανή, όπως τα συμφέροντα των μελών της, οι προτάσεις, οι επιβολές, ο ιδεαλισμός, οι συνήθειες, η αίσθηση του καθήκοντος, η αγάπη, δεν θα την έσωζαν από την αποσύνθεση εάν δεν υποστηριζόταν από αυτόν τον παράγοντα της πίστης. Αυτή η πίστη θα μπορούσε να αποκληθεί η αδράνεια της ψυχής… Η πίστη (αφοσίωση ή προσήλωση) γεφυρώνει και συνδυάζει μια βαθειά και ουσιαστική δυαδική κατάσταση ανάμεσα στην εσωτερικότητα των τρόπων ζωής του ατόμου με τις κοινωνικές φόρμες που εκείνη δημιούργησε.
Με απλά λόγια ο Simmel επιθυμούσε να καταδείξει ότι χωρίς την πίστη και την αφοσίωση, οι θεσμικές όπως για παράδειγμα ο γάμος, και οι οργανωτικές για παράδειγμα ένα κόμμα ή ένα κίνημα, εκφάνσεις της “κοινωνικότητας”, μέχρι την συγκρότηση της ατομικής μας ταυτότητας δεν θα ήταν δυνατόν να γίνουν πραγματικότητα. Χωρίς την “πίστη” η πραγματοποίηση της κοινωνίας και της κοινωνικότητας θα ήταν αδιανόητες.
Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η θέση του Simmel θα χρησιμοποιήσουμε έναν όρο που χρησιμοποιεί ένας άλλος μελετητής ο Robert Nisbet. Ο τελευταίος χρησιμοποιεί τον όρο “piety” που μεταφράζεται ως ευσέβεια, σεβασμός. Για να υποδηλώσει σε άλλη μετάφραση το ίδιο πρόβλημα χρησιμοποιεί ένα σχετικό απόσπασμα από το έργο του Simmel : “Η σχέση του αφοσιωμένου παιδιού με τους γονείς του, ενός φανατικού πατριώτη με την πατρίδα του ή ενός κοσμοπολίτη με την ανθρωπότητα, η σχέση ενός εργάτη με την τάξη του … ότι όλες αυτές οι σχέσεις με τα άπειρα περιεχόμενα παρέχουν ένα πλαίσιο αναφορικά με τον ψυχισμό κάθε ατόμου που μπορεί να αποκληθεί ο “θρησκευτικός παράγων”… Η πίστη δεν είναι απλά μια θεωρητική υπόθεση, άλλα ένα πολύ ειδικό πνευματικό φαινόμενο που κυοφορείται μεταξύ των ανθρώπων”. Παρατηρούμε λοιπόν την σύνδεση της θρησκείας, όχι μόνο με τις κοινωνικές δομές, άλλα και με τον ίδιο τον ψυχισμό των ανθρώπων. Δυο στοιχεία που ίσως ακόμη να την καθιστούν ως τον συνδετικό κρίκο, ως το “τσιμέντο” ακόμη και των νεωτερικών και μετανεωτερικών κοινωνιών.
Στα πλαίσια αυτά είναι επαναλαμβάνω πολύ ενδιαφέρον να μελετήσουμε μια νέα συλλογικότητα στην Ελλάδα η οποία δραστηριοποιείται με σκοπό εκτός των άλλων την επίτευξη της εκκοσμίκευσης και της προώθησης της αθεϊστικής σκέψης.
2.Μελετώντας την Ένωση Αθέων
Χαρακτηριστικά της εσωτερικής τους δομής και οργάνωσης
Η Ένωση Αθέων είναι σωματείο το οποίο διέπεται, με κάποιες παραλλαγές, από το συγκεκριμένο θεσμικό πλαίσιο που ορίζει ο νόμος 1264/82 για την ίδρυση τους . Η νομική του υπόσταση πραγματοποιήθηκε στις 25.05.2012. Η προσπάθεια συγκρότησης του είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα το 2010. Το σωματείο διοικείται από πενταμελή Γραμματεία, όπως ονομάζουν το Διοικητικό τους Συμβούλιο, η οποία απαρτίζεται από 4 άνδρες και μια γυναικά η οποία είναι η πρόεδρος του σωματείου. Επίσης υπάρχουν και δυο αιρετά επίσης, αναπληρωματικά μέλη τα οποία είναι επίσης άνδρες. Σκοπός ίδρυσης του σωματείου όπως αναγράφεται στο άρθρο 2 του καταστατικοί του συλλόγου:
Βασικός σκοπός της Ένωσης είναι η προώθηση της εκκοσμίκευσης της πολιτείας, της θρησκευτικής ελευθερίας, του ανθρωπισμού, του σκεπτικισμού, του ορθολογισμού, της κριτικής σκέψης και της αθεϊστικής οπτικής.
Πιο αναλυτικά οι σκοποί της Ένωσης είναι:
1. Διαχωρισμός εκκλησίας και κράτους, θρησκευτικός αποχρωματισμός των δημόσιων υπηρεσιών και του κράτους εν γένει, και διεκδίκηση ίσης αντιμετώπισης των πολιτών από το κράτος ανεξαρτήτως των θρησκευτικών ή φιλοσοφικών τους πεποιθήσεων.
2. Πολιτιστική, μορφωτική και παιδαγωγική δράση για την προώθηση του βασικού σκοπού της Ένωσης, και περαιτέρω ανάπτυξη της κοινότητας των άθρησκων, αθέων και αγνωστικιστών.
3.Υπεράσπιση της θρησκευτικής ελευθερίας και των δικαιωμάτων των άθρησκων, αθέων και αγνωστικιστών διά της νομικής οδού.
4. Παροχή πληροφόρησης προς το κοινό σχετικά με τα δικαιώματά του.”
Από το άρθρο 2 κιόλας του καταστατικοί του συλλόγου κατανοούμε τον σκοπό ύπαρξης του: την εκκοσμίκευση από τη μια μεριά και την προώθηση της θρησκευτικής ελευθερίας και των δικαιωμάτων των άθρησκων, άθεων και αγνωστικιστών από την άλλη. Η Ένωση Αθέων είναι μια συλλογικότητα που καλύπτει εκτός από τους άθεους και τους άθρησκους και τους αγνωστικιστές που μπορούν να γίνουν μέλη της οργάνωσης:
Τα μέλη της οργάνωσης διαχωρίζονται σε Τακτικά και Επίτιμα. Ως τακτικό χαρακτηρίζεται το μέλος “το οποίο συμφωνεί με τους σκοπούς και τις αρχές της Ένωσης, εφόσον έχει συμπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας του, μετά από κατάθεση προς τη Γραμματεία δήλωσης αποδοχής του Καταστατικού και σχετικής αίτησης”. Επίτιμα. είναι τα μέλη “που που έχουν προσφέρει εξαιρετικές υπηρεσίες στην Ένωση Αθέων ή έχουν συμβάλει σημαντικά στην προώθηση των σκοπών της Ένωσης Αθέων.” Τα επίτιμα μέλη δεν πληρώνουν εισφορές και δεν έχουν το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι καθώς και δικαίωμα ψηφου. Ανώτατο όργανο της Ένωσης Αθέων είναι η Γενική Συνέλευση των μελών.
Εκτός από την φυσική παρουσία των μελών στις Γενικές Συνελεύσεις, η επικοινωνία των μελών γίνεται μεσω διαδικτύου, μέσω forum που λειτουργεί στην ιστοσελίδα της οργάνωσης. Η ύπαρξη της διαδικτυακής επικοινωνίας υπήρξε απαραίτητη για την λειτουργία του συλλόγου εξαιτίας του γεγονότος ότι αυτά διαμένουν όχι μόνο στην Αθήνα άλλα και στην επαρχία και το εξωτερικό. Η ύπαρξη του forum συντελεί στην διαδραστικότητα μεταξύ των μελών της οργάνωσης. Εκτός από τις φιλοσοφικές συζητήσεις γύρω από την αθεΐα συζητιούνται και οι δράσεις του συλλόγου καθώς και ο τρόπος που αυτές θα υλοποιηθούν. Οι αποφάσεις λαμβάνονται με πλειοψηφία1.
Πολιτική της Οργάνωσης
Όσον αφορά στην πολιτική του συλλόγου αυτή αναφέρεται ρητά στο άρθρο 4:
Η Ένωση δεν υιοθετεί οποιαδήποτε πολιτική, κομματική ή θρησκευτική ιδεολογία.
1. Η Ένωση προωθεί τους σκοπούς της αποκλειστικά με ειρηνικά μέσα.
2. Η Ένωση δεν αναγνωρίζει καμία διάκριση μεταξύ ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων διακρίσεων βασισμένων στη διαφορά φυλής, θρησκευτικών πεποιθήσεων, κοινωνικής τάξης, φύλου, υγείας, μόρφωσης ή σεξουαλικού προσανατολισμού.
3. Οι προσωπικές απόψεις των Μελών της Ένωσης δεν εκφράζουν τις απόψεις της Ένωσης. Οι θέσεις της Ένωσης εκφράζονται μόνο μέσω των νόμιμων εκπροσώπων της.
Η Ένωση Αθέων είναι μέλος της Atheist Alliance International και της European Federation of Human Rights οι οποίες είναι οργανώσεις “ομπρέλες” για κατά τόπους αθεϊστικές, ανθρωπιστικές, ουμανιστικές οργανώσεις οι οποίες δεν θεωρούνται πολιτικές οργανώσεις Πέρα από τη συμμετοχή της στις προαναφερόμενες οργανώσεις η Ένωση Αθέων δεν διατηρεί δεσμούς με άλλες οργανώσεις και κινήματα ή με πολιτικά κόμματα.
Παρά το γεγονός της μη ύπαρξης πολιτικής, κομματικής ή θρησκευτικής ιδεολογίας, η δράση του σωματείου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πολιτική. Η δραστηριοποίηση προς την κατεύθυνση αλλαγής της μορφής του κράτους και της κοινωνίας είναι μια πολιτική πράξη. Όπως μας είπαν εξάλλου και τα μέλη της οργάνωσης πήραν μέρος στην υπεράσπιση του θεατρικού έργου Corpus Christi ερχόμενοι μάλιστα και σε αντιπαράθεση με μέλη της Χρυσής Αυγής. Η συμμετοχή τους στην υπεράσπιση της πραγματοποίησης της παράστασης έγινε στα πλαίσια της στήριξης της ελεύθερης έκφρασης και επειδή θεωρούν ότι πρέπει να καταργηθεί ο νόμος περί βλασφημίας. Σε ερώτηση μας αν τους ανησυχεί η άνοδος του ποσοστού της Χρυσής Αυγής όσον αφορά στο ότι κάθε διαφορετικότητα δεν είναι απλώς κατακριτέα άλλα ασκείται και βια εναντίον της, απάντησαν ότι τους απασχολεί στα πλαίσια της συγκρότησης από της μεριά τους μιας άποψης που θα υπερασπίζεται όσους και όσες δέχονται διακρίσεις εξαιτίας της πολιτικής και της δράσης της Χρυσής Αυγής “Η αύξηση του ποσοστού ενός κόμματος το οποίο είναι όχι απλώς συντηρητικό”, όπως ανέφερε η πρόεδρος, “άλλα θα έλεγα ναζιστικό, θα δυσκολέψει την επίτευξη των σκοπών της Ένωσης”. Η επιρροή της εκκλησίας της Ελλάδος είναι τόσο μεγάλη στο πολιτικό σύστημα που οποίο κόμμα και να είναι στην εξουσία δύσκολα θα πάρει ριζοσπαστικές αποφάσεις προς τον διαχωρισμό κράτους και εκκλησίας και περισσότερο αν αυτό είναι ένα συντηρητικό κόμμα. Να επισημάνουμε πάντως πως σαν Ένωση Αθέων δεν υπάρχει επίσημη τοποθέτηση επί του θέματος και δεν θα εκφράζονταν ποτέ ανοιχτά εναντίον της Χρυσής Αυγής επειδή το καταστατικό απαγορεύει τις πολιτικές θέσεις.
Αξίζει να αναφέρουμε ένα γεγονός όσον αφορά στον ειρηνικό τρόπο επίτευξης των σκοπών του συλλόγου. Υπήρξε μέλος το οποίο δεν ήθελε να αναφερθεί στο καταστατικό η αντίστοιχη επισήμανση. Τα υπόλοιπα μέλη διαφώνησαν, το μέλος που πρότεινε την μη αναφορά των ειρηνικών μέσων αποχώρησε, ενώ συνεχίζει να συμμετέχει στο πλαίσιο των συζητήσεων και της ανταλλαγής απόψεων. Η άρνηση αυτή των μελών της ένωσης θεωρώ ότι έχει να κάνει γενικότερα με το προφίλ της οργάνωσης. Τα μέσα που χρησιμοποιούνται είναι κυρίως η νομική οδός με την πραγματοποίηση διαβημάτων, αναφορών, καταγγελιών στις αρμόδιες διοικητικές αρχές και υπηρεσίες, η σύσταση ομάδων εργασίας, η σύνταξη ενημερωτικών προτύπων, η συμμετοχή και η οργάνωση συνεδρίων. Αξιοσημείωτη είναι και η συμμετοχή της Ένωσης Αθέων στο Athens Pride που πραγματοποιηθηκε στις 8 Ιουνιου 2013.
Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε πως η Ένωση Αθέων προσπαθεί να κρατάει ένα χαμηλό προφίλ όσον αφορά στους τρόπους δράσης της, αποφεύγοντας να χαρακτηριστεί ως αντισυστημική, η ριζοσπαστική οργάνωση. Δραστηριοποιείται μέσα στα πλαίσια της καθεστυίκιας τάξης προς ένα πιο φιλελεύθερο προσανατολισμό όσον αφορά στα δικαιώματα. Όπως έχει δηλώσει εξάλλου και η πρόεδρος της οργάνωσης : «οι Έλληνες άθεοι δεν είμαστε ούτε περιθωριακοί ούτε εξτρεμιστές. Είμαστε οι άνθρωποι της διπλανής πόρτας, οικογενειάρχες, μισθωτοί, επαγγελματίες, εργαζόμενοι»2.
Τα μέλη
Όπως διαπιστώνουμε από τα ανώνυμα στοιχεία των μελών που μας έστειλε η πρόεδρος του συλλόγου αυτά αριθμούν 396 μέλη. Εξ αυτών η συντριπτική πλειοψηφία είναι άντρες, 312 στον αριθμό ενώ 84 είναι γυναίκες. Παρατηρούμε και εδώ τη χαμηλή συμμετοχή των γυναικών σε εξωοικογενειακές δραστηριότητες, όπως αυτή εμφανίζεται σε όλους τους τομείς του κοινωνικού βίου στην Ελλάδα.
Τα επαγγέλματα των μελών προδίδουν ένα υψηλό γενικά μορφωτικό επίπεδο, αν και υπάρχουν και επαγγέλματα που δεν χρειάζονται ιδιαίτερο επίπεδο ακαδημαϊκών γνώσεων όπως αυτό του αγρότη, του αστυνομικού η του στρατιωτικού. Ιδιαίτερα οι δυο τελευταίες κατηγορίες είναι πολύ ενδιαφέρον που απαντώνται στην συγκεκριμένη ένωση. Είναι επαγγέλματα τα οποία συνδέονται στην συλλογική συνείδηση με υψηλό βαθμό θρησκευτικότητας. Παρόλα αυτά όπως μας είπαν και τα μέλη της οργάνωσης, είναι πολύ σημαντικό γι αυτούς τους ανθρώπους να νιώθουν ότι υπάρχει μια συλλογικότητα που μπορούν να εκφράσουν ελεύθερα την άποψη τους, πέρα από την καταπίεση που νιώθουν στο επεπαγγελματικό τους περιβάλλον. Επίσης το ίδιο συμβαίνει και για τους ανθρώπους οι οποίοι ζουν στην επαρχία η οποία εξαιτίας του κλειστού περιβάλλοντος στο οποίο ζουν με το συντηρητισμό που επικρατεί τις περισσότερες φορές δεν μπορούν να εκφράσουν ελεύθερα την αντίδραση τους προς την θρησκευτική πίστη και την εκκλησία. Πολλοί άνθρωποι πάντως ενώ πηγαίνουν στις συναντήσεις και βοηθούν εθελοντικά δεν γράφονται στην οργάνωση με τον φόβο μη μαθευτεί από τον κοινωνικό τους περίγυρο, παρά το γεγονός ότι τα στοιχεία των μελών είναι απόρρητα και προστατεύονται από την Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων. Το γεγονός αυτό δείχνει και την αυτονόητη προκατάληψη που υπάρχει στην ελληνική κοινωνία για ό,τι παρεκκλίνει από την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση.
Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο που μπορούμε να παρατηρήσουμε είναι η μικρή συμμετοχή κοινωνικών επιστημόνων. Παρατηρούμε την συμμετοχή ενός μόνο Πολιτικού Επιστήμονα/Διεθνολόγου. Η αιτία της χαμηλής συμμετοχής θα μπορούσε να είναι ότι αυτού του είδους οι επιστήμονες δεν νιώθουν τόσο έντονα την ανάγκη να ενταχθούν σε μια κοινότητα με αντικείμενο την αθεΐα διότι στο περιβάλλον στο οποίο κινούνται και εργάζονται η ανοχή και η συνάντηση με ανθρώπους της ίδιας κοσμοαντίληψης είναι πολύ μεγαλύτερη. Επίσης έχουν την δυνατότητα να αναφερθούν σε αυτά τα ζητήματα και σε ακαδημαϊκό επίπεδο και να υποστηρίξουν τις απόψεις τους.
Τα μέλη πάντως της οργάνωσης δεν θεωρούν το υψηλό μορφωτικό επίπεδο ενδεικτικό της συμμετοχής στους κόλπους της. Θεωρούν πως ειδικά όσον αφορά στην απαίτηση για το διαχωρισμό κράτους και εκκλησίας και την κατεύθυνση προς την εκκοσμίκευση της κοινωνίας και του κράτους δεν απαιτείται ιδιαίτερη μόρφωση. Για να γίνει κάποιος άθεος “πρέπει να σκέφτεται λογικά, να είναι ορθολογιστής, να έχει ανοιχτούς ορίζοντες, δεν είναι απαραίτητο να έχει μια πανεπιστημιακή μόρφωση”.
Αντιδράσεις και διαφωνίες όσον αφορά στους τρόπους λειτουργίας του σωματείου τους τρόπους που παίρνονται οι αποφάσεις και τις δράσεις που αναλαμβάνει δεν υπάρχουν σε μεγάλο βαθμό από τα μέλη. Συμφωνούν με τον λόγο ύπαρξης του σωματείου όπως καταγράφεται στο καταστατικό, με τις δράσεις που αναλαμβάνει, στη συναπόφαση των οποίων συμμετέχουν μέσα από το διάλογο που γίνεται από το forum.
Τα μέλη του σωματείου είναι άθεοι, αγνωστικιστές και άθρησκοι. Η αθεΐα εμπεριέχει μια σιγουριά για την ανυπαρξία του θεού ενώ ο αγνωστικισμός είναι περισσότερο φιλοσοφικό θέμα και αναφέρεται στο ότι η αλήθεια ορισμένων μεταφυσικών υποθέσεων, όπως οι θεολογικοί ισχυρισμοί που αφορούν την ύπαρξη του Θεού, των θεών ή θεοτήτων, είναι είτε προς το παρόν άγνωστη είτε εγγενώς απρόσιτη. Ο όρος αυτός, καθώς και ο σχετικός όρος αγνωστικιστής πλάστηκαν από τον Τόμας Χάξλεϊ (Thomas Henry Huxley) στα 1869 και χρησιμοποιούνται επίσης για να περιγράψουν εκείνους που υιοθετούν μια σκεπτικιστική ή διπλωματική στάση σχετικά με την ύπαρξη θεοτήτων καθώς και με άλλα ζητήματα της θρησκείας. Οι άθρησκοι από την άλλη μεριά, χαρακτηρίζονται από την έλλειψη, η αδιαφορία ή/και η επιθετικότητα προς μία θρησκεία. Ανάλογα με το περιεχόμενο, μπορεί να αναφέρεται στην αθεΐα, τον ντεϊσμό, τον αγνωστικισμό, την αντιθρησκεία, τον σκεπτικισμό, την ελεύθερη βούληση ή την εκκοσμίκευση. Μερικά άθρησκα άτομα μπορεί να πιστεύουν σε κάποιον θεό, δηλαδή να είναι θεϊστές, αλλά όχι στο πλαίσιο κάποιας θρησκείας.
Το ερώτημα που τίθεται είναι πώς η Ένωση Αθέων αντιπροσωπεύει και τις τρεις κατηγορίες μελών. Η απάντηση είναι ότι οι περισσότεροι και οι περισσότερες που ανήκουν στην ένωση δεν πιστεύουν στην ύπαρξη του Θεού. Άλλοι και άλλες δηλώνουν αγνωστικιστές/στριες εξαιτίας του γεγονότος ότι δεν θέλουν να πουν ανοιχτά ότι είναι άθεοι/ες. Οι άθρησκοι/ες πιστεύουν σε κάποια θεότητα άλλα έχουν απορρίψει την πίστη. Το βασικό στοιχείο που τους ενώνει είναι η απόρριψη της θρησκευτικής πίστης και η κοινή τους δράση προς την εκκοσμίκευση του κράτους, με το διαχωρισμό κράτους και εκκλησίας και τις ωφέλειες που θα αποκομίσουν όλοι οι Έλληνες πολίτες από τον διαχωρισμό αυτό. Σε γενικές γραμμές η ένωση. δεν αντιμετωπίζει κανένα πρόβλημα στην εκπροσώπηση των τριών κατηγοριών.
Σε φιλοσοφικό επίπεδο, οι φιλόσοφοι και οι στοχαστές που αποτελούν σημείο αναφοράς για τα μέλη της ένωσης είναι οι εξής: Bertrand Russel (1872-1970) φιλόσοφος, μαθηματικός και ειρηνιστής, Michelle Onfray σύγχρονος γάλλος φιλόσοφος ο οποίος εμμένει στον ηδονισμό, τον αθεϊσμό και τον αναρχισμό. Έχει γράψει το “Μανιφέστο του Αθεϊσμού: η υπόθεση εναντίον του χριστιανισμού, του ιουδαϊσμού και του ισλάμ”. Επίσης επισημάνθηκαν και οι εξής: Richard Dawkins, Christopher Hitchens και Daniel Dennet.
Το 2012 εκδόθηκε από τις εκδόσεις Βερέττας το βιβλίο “Αποχαιρετισμός στην θρησκευτική πίστη – 45 κείμενα αθέων που αποχαιρέτισαν για πάντα τη θρησκευτική πίστη”. Στο βιβλίο περιγράφεται η πράξη “αποχαιρετισμού” σαράντα ανθρώπων που καταθέτουν όσες προσωπικές εμπειρίες και δυσκολίες αντιμετώπισαν με τον εαυτό τους, την οικογένεια, τον κοινωνικό περίγυρο και τους διάφορους καταπιεστικούς μηχανισμούς, όταν αποφάσισαν να κάνουν το μικρό αλλά σημαντικό βήμα της αποστασιοποίησης από τη θρησκευτική πίστη…
Δράσεις ως προς την εκκοσμίκευση.
Η έννοια της εκκοσμίκευσης στην κοινωνιολογία προέκυψε, όχι τυχαία, τη δεκαετία του ’60. Με αφορμή τον πόλεμο στο Βιετνάμ και τον πόλεμο των Γάλλων στην Αλγερία, το αίσθημα αντιμιλιταρισμού που ξεπήδησε, οδήγησε στην ένταση της κινηματικής τάσης των νέων στην Ευρώπη και την Αμερική. Έτσι στον Δυτικό τουλάχιστον κόσμο, παρατηρούμε μια σειρά καταλυτικών αλλαγών ως προς την κατεύθυνση της διεκδίκησης για διεύρυνση των δικαιωμάτων η οποία οδήγησε στις πολιτισμικές και κοινωνικές αλλαγές που βιώνουμε ως σήμερα. Αναφέρομαι στην ισότητα των δυο φύλων, τη σεξουαλική απελευθέρωση, την αντιρατσιστική δράση, στην υποστήριξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κλπ.
Η έμφαση στην εκκοσμίκευση φαίνεται επίσης να συνδέεται με την “θεωρία του εκσυγχρονισμού” (modernization theory) η οποία ήταν πολύ δημοφιλής τη δεκαετία του ’60. Η θεωρία αυτή υποστήριζε ότι με τον “εκσυγχρονισμό” οι κοινωνίες οδηγούνταν σε μια πιο σύνθετη μορφή στην οποία θα δέσποζε ο ορθολογισμός και ο ατομικισμός ενώ θα ήταν λιγότερο θρησκευτικές. Η παρακμή των θρησκευτικών πίστεων και πρακτικών στον Δυτικό κόσμο συνεξέτασε στην αντίστοιχη παρακμή των θρησκευτικών θεσμών, οι οποίοι έχασαν την παλαιότερη παντοδυναμία τους. Ρεύματα όπως ο εξορθολογισμός, η εκβιομηχάνιση, η αστικοποίηση κλπ έφεραν μεγάλες ανατροπές.
Όσον αφορά στην θεωρία περί της εκκοσμίκευσης, σημαντικός στοχαστής στην κοινωνιολογία της θρησκείας, είναι ο Peter Burger. Για τον Burger η εκκοσμίκευση είναι ένα από τα διλήμματα που έχει επιφέρει στη ζωή των ανθρώπων η νεωτερικότητα. Ο όρος αναφέρεται στην από – μυθοποίηση και στην από – ιεροποίηση του σύγχρονου κόσμου. Επίσης σημαίνει και “αποδυνάμωση του θεσμού της θρησκείας, κυριαρχία του εξορθολογισμού και φυσικά παντοδύναμη παρουσία μιας διανοητικής ελίτ, ιδιαίτερα στο πλαίσιο των θεσμών της παιδείας”3. Η θρησκεία είναι μια τέτοια “κατασκευή” που στοχεύει στην αντιμετώπιση των ποικίλων “μεταπτώσεων” του βίου, των πολλαπλών αλλαγών του. Επομένως η θρησκεία συνιστά ένα “ιερό επιστέγασμα” (sacred canopy), μια ιερή επικάλυψη του κόσμου. τους, που αποκλείει την πιθανότητα η ζωή όλων μας να μην έχει “νόημα και σκοπό”. Βέβαια με το πέρασμα των χρόνων η θρησκεία δεν εκλείπει άλλα “απονομιμοποιείται” ως το μοναδικό sacred canopy.
Για τον Burger η εκκοσμίκευση θέτει και θέματα αναιρετικά της συνείδησης και αυτό γιατί αφήνει άλυτο το πρόβλημα της θρησκευτικής λύσης όσων το επιθυμούν. Η έκφραση της ανθρώπινης αμφιβολίας και το δικαίωμα αναζήτησης διεξόδου απαγορεύονται για άλλη μια φορά στο όνομα της ελευθερίας4.
Ο Burger ανασκεύασε τις αρχικές του απόψεις σε σχέση με την “εξαφάνιση” της θρησκείας, σε αντίθεση με τον Βryan Wilson ο οποίος επέμενε ως το τέλος της ζωής του πως η εκκοσμίκευση συνεχίζει να συνιστά μια θεμελιακή διεργασία που λαμβάνει χώρα στην οργάνωση της κοινωνίας, στην κουλτούρα και στην συλλογική μας “mentalite”. Για αυτό και την ταύτιζε με τον “ορθολογισμό” και τον “εκσυγχρονισμό” της νεωτερικότητας. Στο σημείο αυτό μπορούμε να αναφέρουμε και τον Robert Βellah ο οποίος μαζί με τον Βerger έχει μια συγκεκριμένη άποψη για την σημερινή εκκοσμίκευση την οποία και εξηγεί μέσα από το σχήμα του για την διαχρονική εξέλιξη της θρησκείας. Ξεκινώντας από την Πρωτόγονη θρησκεία και αναφέροντας την Αρχαϊκή Θρησκεία, την Ιστορική Θρησκεία και την Πρώιμη Μοντέρνα καταλήγει στην Μοντέρνα θρησκεία η οποία και χαρακτηρίζει κατά την άποψη του την σημερινή εποχή: εμφανίζονται πολλές θρησκευτικές. αλλαγές, με τη μείωση του ελέγχου των θρησκευτικών οργανισμών. Η θρησκεία γίνεται περισσότερο ιδιωτική, προσωπική υπόθεση και γι αυτό το λόγο είναι “μη εμφανής”. Οι πρόσφατες μορφές της θρησκευτικής εμπειρίας χαρακτηρίζονται από την απόρριψη του δυισμού ιερού/ανίερου, εγκόσμιου/εξωκοσμικού, ενώ η έμφαση δίνεται στην ηθική διαβίωση σε αυτόν εδώ τον κόσμο. Η ανάλυση που χαρακτηρίζει τον σύγχρονο κόσμο, την μεταμοντέρνα εποχή, ως “μη θρησκευτική, υλιστική, χωρίς στοιχεία ανθρωπισμού και εκκοσμικευμένη σε λάθος κατεύθυνση”. Ο Belha ήταν αυτός που μίλησε για την ύπαρξη της “αστικής θρησκείας” (civil religion) στην Αμερική.
H Ένωση Αθέων με την αποστολή ερωτήσεων στα αρμόδια υπουργεία πραγματοποιεί διάφορες δράσεις που στοχεύουν στην εκκοσμίκευση του ελληνικού κράτους. Οι δράσεις τους αναφορικά με το παραπάνω θέμα μπορούν να συνοψισθούν στα εξής:
1. Απαλλαγή από το μάθημα των θρησκευτικών: αποστολή εγγράφων της Ένωσης που αφορούν στη σύγχυση που έχει προκληθεί σχετικά με την απαλλαγή από το μάθημα των θρησκευτικών στα σχολεία. Τα έγγραφα απευθύνονται στο Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού. Διοργάνωση διαμαρτυριών προς το Υπουργείο Παιδείας και συγκέντρωση χρημάτων για δικαστική προσφυγή.
2. Ενημέρωση μέσω διαδικτύου για την ονοματοδοσία και τη βάπτιση.
3.Ενημέρωση μέσω διαδικτύου με ανάρτηση όλων των εγγράφων, των νόμων και των επερωτήσεων στη Βουλή που αφορούν στην διαγραφή του θρησκεύματος από τις ταυτότητες
4.Ανάρτηση εγγράφων, νόμων και επερωτήσεων στη Βουλή που αφορούν στο θέμα Θρησκεία και Στρατός.
5. Ανάρτηση εγγράφων, νόμων και επερωτήσεων στη Βουλή όσον αφορά στον Εκκλησιασμό και τις Θρησκευτικές τελετές στα σχολεία, τη Βλασφημία και την προσβολή του θρησκευτικού αισθήματος, για το περιεχόμενο του μαθήματος των Θρησκευτικών και την φορολόγηση/φοροδιαφυγή της εκκλησίας.
6.Ανάρτηση αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου για τον Θρησκευτικό και τον Πολιτικό όρκο.
7.Διοργάνωση ομιλιών για παράδειγμα: Η εκκοσμικευμένη κοινωνία και ο ρόλος του αθεϊσμού, Διαφωτισμός: Κριτική της θρησκείας, Τι είναι “αλήθεια”, τι είναι “επιστήμη”, Ιστορική διαδρομή του Υλισμού από την αρχαιότητα ως τον ουμανισμό, Έξι ομιλίες για τον αθεϊσμό, Διοργάνωση Τουρνουά Σκάκι κα.
8. Αποστολή ερωτηματολογίου στα πολιτικά κόμματα, σχετικά με τη θέση τους οσον αφορά στον διαχωρισμό κράτους – εκκλησίας5.
9. Ο Φανερός Δείπνος. Πολύ έξυπνη παράφραση του Μυστικού Δείπνου, που σκοπό έχει την συνεύρεση και αλληλεπίδραση των μελών και των φίλων της Ένωσης. Πρόσκληση σε φαγοπότι ιδιαίτερα σε περιόδους νηστείας6.
Παρατηρούμε ότι η δράση του σωματείου έχει να κάνει με την ενημέρωση πάνω σε θέματα που αφορούν στην εκκοσμίκευση, με την αποστολή ερωτήσεων προς τα αρμόδια υπουργεία και την διοργάνωση ομιλιών με θέμα την αθεΐα. Συνεργασία όπως ήδη έχουμε πει με κόμματα και κοινωνικά κινήματα δεν υφίσταται. Η Ένωση προσπαθεί να επηρεάσει την εκάστοτε πολιτική εξουσία προς την λήψη αποφάσεων που θα οδηγήσουν στον διαχωρισμό κράτους – εκκλησίας. Επίσης θεωρούν ότι δεν ενστερνίζονται καμία πολιτική ιδεολογία (κομμουνιστική, σοσιαλιστική ή φιλελεύθερη). Προσωπική μου εκτίμηση είναι πως ασυνείδητα ίσως ακολουθούν τον πολιτικό φιλελευθερισμό με την έννοια της υπεράσπισης των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, την απαίτηση για το διαχωρισμό κράτους και εκκλησίας χωρίς να δρουν προς την αλλαγή της καθεστηκυίας πολιτικής τάξης πραγμάτων προς μια σοσιαλιστική ή αριστερή κατεύθυνση. Η δράση τους είναι μέσα στα πλαίσια της “νομιμότητας”. Γενικά προσπαθούν να παρουσιάσουν ένα “κάλο προφίλ” προς την κοινωνία εξαιτίας του στερεότυπου που υπάρχει για τους άθεους ότι είναι ανήθικοι, αμοραλιστές και ατομικιστές, προσπαθώντας να δείξουν προς την κοινωνία πως με το να είσαι άθεος στην ουσία μπορείς να είσαι και καλύτερος άνθρωπος από το να είσαι χριστιανός και μάλιστα με δική σου επιλογή χωρίς να έχεις το φόβο της τιμωρίας από το Θεό ή της Κολάσεως.
Στα πλαίσια αυτά πραγματοποιείται και η δράση του σωματείου που ονομάζεται “Κάνε κάλο χωρίς Θεό”. Η δράση αυτή προτάθηκε από μέλος της οργάνωσης και εγκρίθηκε με την έννοια ότι η οργάνωση θα πρέπει να επεκτείνει τη δράση της και όσον αφορά σε πράξεις αλληλεγγύης προς τους ασθενέστερους οικονομικά συνανθρώπους. Το ενδιαφέρον είναι ότι ακολουθούν ακριβώς τον τρόπο που εξωτερικεύει την φιλανθρωπική της δράση η εκκλησία, με τη συγκέντρωση αγαθών για άπορους συνανθρώπους και διοργάνωση αιμοδοσίας. Όπως μας είπαν και τα μέλη της οργάνωσης το είδος αυτό της προσφοράς δεν επιλέχθηκε τυχαία. Είναι ένα . μήνυμα προς την κοινωνία πως η αλληλεγγύη μπορεί να γίνει πράξη χωρίς την διαμεσολάβηση του Θεού και της εκκλησίας, με την θέληση και την επιθυμία των ανθρώπων να βοηθήσουν χωρίς την διαμεσολάβηση καμιας θρησκείας και κανενός φοβήτρου ή την αναμονή κάποιας ανταμοιβής. Η άποψη μου είναι πως η ανταμοιβή των ανθρώπων της Ένωσης εκτός από την ευχαρίστηση της προσφοράς που πηγάζει από την ανιδιοτελή επιθυμία είναι και η αναγνώριση από το κοινωνικό σύνολο και η εδραίωση στην συνείδηση του κόσμου ότι οι άθεοι είναι καλοί άνθρωποι ή άνθρωποι όπως όλοι οι υπόλοιποι και δεν υπάρχει λόγος φόβου και προκατάληψης εναντίον τους.
Ιεροποίηση δράσης και θεσμών χωρίς την ύπαρξη θρησκευτικής πίστης (;)
Ένα ερώτημα που θα μπορούσε να προκύψει είναι αν οι άθεοι “ιεροποιούν” τη δράση τους δια μέσω της φιλανθρωπίας και της αλληλεγγύης. Για τους άθεους η λέξη ιεροποίηση είναι κάτι “επικίνδυνο” διότι μεταφέρει όλες εκείνες τις συμπαραδηλώσεις του “ιερού” που έχουν να κάνουν με την θρησκεία και τη μεταφυσική, την οποία έχουν απορρίψει εντελώς. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι αφοσιωμένοι και πιστοί στον σκοπό τους με την έννοια που μίλησε ο Simmel για την πίστη και την αφοσίωση οι οποίοι είναι θρησκευτικοί όροι άλλα έχουν θέση και στην κοινωνία μας με την σημερινή της μορφή. Οι άθεοι πιστεύουν στο σκοπό τους, είναι αφοσιωμένοι στην ομάδα τους και θα μπορούσε κάνεις να πει ότι η προσπάθεια τους είναι ιερή και γίνεται για κάλο σκοπό προς το συμφέρον όλης της κοινωνίας, όλων των ανθρώπων, ένθεων και άθεων. Και όλα αυτά χωρίς καμία μεταφυσική αναφορά, στα πλαίσια του ορθολογισμού και της εκκοσμίκευσης.
Όπως ήδη έχουμε πει η λέξη “ιερό” δεν είναι αποδεκτή από τους άθεους. Τι γίνεται όμως με την ιεροποίηση των θεσμών; Μπορεί να επιβιώσει μια κοινωνία, μια σχέση ακόμη όταν εξυγιανθεί εντελώς από ό,τι την ιεροποιεί στην συνείδηση των ανθρώπων; Και πώς θα μαθαίνουμε την ηθική σε μια κοινωνία που δεν υπάρχει αντίστοιχο μάθημα στα σχολεία. και το τι είναι “καλό” και τι “κακό” τα μαθαίνουμε μέσα από θρησκευτικά πλαίσια;
Θα αναφέρω ένα παράδειγμα θρησκευτικής πίστης και προσήλωσης δυο ανθρώπων οι οποίοι δεν γνωρίζουμε αν ήταν άθεοι άλλα η προσήλωση τους δεν είχε να κάνει με τον Θεό άλλα με το κόμμα. Ένα ζευγάρι κομμουνιστών διαγράφηκε από το κόμμα την δεκαετία του ’80. Όταν φτάσανε στα βαθιά γεράματα, ζητήσανε την επανένταξη τους για να πεθάνουν ως κομμουνιστές…Γι αυτούς το κόμμα ήταν κάτι ιερό, και δεν θέλανε να πεθάνουν ως αφορισμένοι…
Για την μη ύπαρξη ανάγκης ιεροποίησης των θεσμών αναφέρθηκε το παράδειγμα του πολιτικού γάμου, ο οποίος τελείται χωρίς την ύπαρξη της ευλογίας από την εκκλησία. Το θέμα μας όμως δεν είναι αυτό. Μπορεί να μην ιεροποιούμε τον γάμο με την έννοια μιας μεταφυσικής ευλογίας που δίνεται όμως τον ιεροποιούμε ως πράξη, και ως την ένωση δυο ανθρώπων. Ως παράδειγμα μας δόθηκε η περίπτωση ενός πολύ όμορφου γάμου, με όλη την οικογένεια γύρω, με λουλούδια, με λευκό νυφικό, με χειροποίητες μπομπονιέρες και όλα όσα συνοδεύουν μια τελετή χωρίς την ύπαρξη θρησκευτικής τελετής. Μπορεί να μην χρησιμοποιούμε το θρησκευτικό περίβλημα, χρησιμοποιούμε όμως τις τελετουργίες για να του δώσουμε μια έμφαση που διαχωρίζει την πράξη από την καθημερινή ζωή δίνοντας της μια ιδιαίτερη, ξεχωριστή σημασία. Θα μπορούσαμε άραγε να φανταστούμε μια κοινωνία χωρίς καμία τελετή, γιορτή, επέτειο κλπ; Για παράδειγμα στις επετείους συνήθως γιορτάζουμε τη σχέση μας. Αν δεν το θυμηθεί ο/η σύντροφος μας, θεωρούμε ότι κάτι δεν πάει καλά στη σχέση, γεγονός που δεν έχει να κάνει με την ίδια την ποιότητα της σχέσης άλλα με την τελετουργία που τη συνοδεύει και αποτελεί χαρακτηριστικό νοηματοδότησης για το τι θεωρούμε σημαντικό και τι όχι.
Στην ερώτηση για το πως θα μαθαίναμε την ηθική εκτός των πλαισίων της θρησκείας, τα μέλη που μας μίλησαν θεωρούν ότι αυτή μαθαίνεται από την κοινωνία, από την οικογένεια. Όλες οι αρχές μπορούν να μεταλαμπαδευτούν χωρίς το ένδυμα το μεταφυσικό, χωρίς να αποδοθούν σε ένα συγκεκριμένο θρησκευτικό δόγμα. Επίσης μπορεί να γίνει αναφορά στις αρχές του ανθρωπισμού. Οι ηθικές αρχές απέρρεαν και θα συνεχίσουν να απορρέουν μέσα από τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Η θρησκεία είναι ένας μόνο φορέας διδαχής των ηθικών αρχών. Οι άθεοι έχουν ηθική ανεξαρτήτως της έλλειψης θρησκευτικής πίστης και ανεξαρτήτως αν έχουν βαπτιστεί η όχι. Ένα άλλο κριτήριο μπορεί να αποτελέσει η ίδια η αγάπη, η οποία είναι η ίδια μια αξία και την οποία δεν χρειάζεται να την φιλτράρεις μέσα από τον χριστιανισμό. Επίσης η ηθική μεταφέρεται μέσα από την θρησκεία με ένα καθεστώς φόβου.
Το πρόβλημα που ανακύπτει είναι το εξής: όταν η ηθική δεν διδάσκεται στα σχολεία στα μέλη της κοινωνίας, ανακύπτει το ερώτημα πώς οι άνθρωποι θα κοινωνικοποιηθούν με έναν τέτοιο τρόπο που θα τους μάθει τι είναι ηθικό και τι όχι. Οι κοινωνικές δομές διδάσκουν συμπεριφορές και πρότυπα που έχουν να κάνουν με τις επιρροές που δέχθηκε η εποχή που ζούμε από το διαφωτισμό, την Γαλλική επανάσταση, τη Βιομηχανική επανάσταση και σήμερα. από τον νεοφιλελευθερισμό. Ο νεοφιλελευθερισμός δεν απαρνείται τα κοινωνικά δικαιώματα, άλλα τοποθετώντας την οικονομία πάνω από την κοινωνία και προβάλλοντας το άτομο σε σχέση με τη συλλογικότητα, προωθεί μια ατομικιστική συμπεριφορά έξω από τα πλαίσια της αλληλεγγύης.
Ο φορέας που ίσως θα μπορούσε να αντικαταστήσει την εκμάθηση της ηθικής η οποία πραγματοποιείται δια μέσου της εκκλησίας ίσως θα ήταν η ίδια η πολιτεία στα πλαίσια μιας ηθικής διαπαιδαγώγησης που θα προερχόταν από τα σχολεία. Όμως επειδή η πολιτική εξουσία, όπως και η εκκλησία, δεν είναι ένας θεσμός ουδέτερος γεννάται το ερώτημα τι είδους διαπαιδαγώγηση θα ήταν αυτή, και αν πραγματικά η πολίτικη εξουσία επιθυμεί τέτοιου είδους διαπαιδαγώγηση Προς το παρόν αρκείται στην εκμάθηση και την αναπαραγωγή των σχέσεων εξουσίας. Ίσως με την πλήρη εκκοσμίκευση του κράτους να προκύψει η αναγκαιότητα διδαχής της ηθικής στα σχολεία. Αυτό που θεωρώ ότι είναι δύσκολο να εκλείψει είναι η τέλεση τελετουργιών (γιορτές, επέτειοι κλπ) που αποτελούν σε μεγάλο βαθμό εκφάνσεις του συνεκτικού δεσμού μεταξύ των μελών μιας οικογένειας, μιας συλλογικότητας και μιας κοινωνικής ομάδας. Ακόμα και στις σημερινές απρόσωπες μοντέρνες κοινωνίες παρατηρείται πίστη και εμπιστοσύνη στα αφηρημένα συστήματα όπως αναφέρει ο Giddens, παρά το γεγονός ότι δεν γνωρίζουμε ακριβώς τι περιλαμβάνουν και πως λειτουργούν αυτά τα συστήματα (πχ εμπιστοσύνη στην ιατρική επιστήμη για την ίαση του ασθενούς). Κοινωνία χωρίς πίστη, αφοσίωση, ανορθολογική πολλές φόρες εμπιστοσύνη και τελετουργίες, είναι δύσκολο να υπάρξει διότι πρέπει στη θέση όλων αυτών να εφευρεθεί ένας άλλος συνδετικός κρίκος, ένα άλλο “τσιμέντο”.
3. Η Ένωση Αθέων ως συλλογικότητα
Στην συγκέντρωση της Ένωσης. Αθέων στην οποία πήρα μέρος ως ερευνήτρια παρατηρώντας τους ανθρώπους γύρω μου παρατήρησα το εξής: οι άνθρωποι ήταν χαρούμενοι. Ακόμη και τα καινούρια μέλη που παρευρίσκονταν για πρώτη φορά έμπαιναν γρήγορα στο κλίμα και μιλούσαν με τους υπολοίπους λες και τους γνώριζαν για καιρό. Μια κυρία που μόλις είχε έρθει με κοίταξε και μου είπε πως δεν μοιάζω για άθεη. Λες και οι άθεοι είχαν κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό… Σκεπτόμενη το λόγο για τον οποίο μου το είπε αυτό, διαπίστωσα ότι ένιωσε, ότι δεν ήμουν μέλος της ομάδας. Έχοντας το ρόλο της παρατηρήτριας, δεν ήμουν ενταγμένη στο “κλίμα” στο οποίο συμμετείχαν οι παρευρισκόμενοι και οι παρευρισκόμενες. Διέκρινα ότι ήταν πολύ σημαντικό γι αυτούς τους ανθρώπους που έβρισκαν ομοίους και όμοιες και που μπορούσαν να είναι ο εαυτός τους όσον αφορά σε ένα κομμάτι αυτού που είναι η άρνηση της θρησκευτικής πίστης.
Επανερχόμενη και πάλι στον Berger θα αναφερθώ σε ένα χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας που είναι “η πολλαπλότητα των κοινωνικών βιόκοσμων”. Για να καταλάβει κάνεις την πραγματικότητα δεν αρκεί να μελετήσει τα σύμβολα ή την κοινωνική πραγματικότητα των ατόμων. Απαιτείται να κατανοήσει την γενική στοιχειοθέτηση της νοηματικής τάξης των πραγμάτων και των σχέσεων, το σημασιολογικό πλαίσιο καθορισμού της σκέψης και της δράσης ατομικά και συλλογικά. Οι άνθρωποι χρειάζονταν μια κοινή βάση έναν ενοποιημένο κόσμο, για να οικοδομήσουν την ομαδική τους υπόσταση κι αυτός είναι ο σταθερός άξονας δημιουργίας όλων των κοινωνιών στην ιστορία. Καταρχήν έχουμε τη διάκριση στις σφαίρες του δημόσιου και του ιδιωτικού βίου, με πολλαπλούς η καθεμία μικρόκοσμους. Να αναφερθούν δυο ακόμη χωριστές περιοχές εκείνη των πόλεων και εκείνη των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Ο σύγχρονος άνθρωπος κινείται ανάμεσα τους αναζητώντας μια σταθερή βάση για να κατασκευάσει το δικό του νοηματικό “οίκημα”….Έτσι υποχρεώνονται όλοι και όλες να αρχίσουν ένα βιογραφικό σχεδιασμό, χαράσσοντας την τροχιά που θα διαγράψει η προσωπική τους πορεία στον κοινωνικό χάρτη7.
Η αθεΐα νοηματοδοτεί και σηματοδοτεί μια ταυτότητα, όπως σηματοδοτεί και νοηματοδοτεί η θρησκευτική πίστη. Επίσης εμπλέκει την ιδιωτική με την δημόσια σφαίρα. Η θρησκευτική πίστη είναι κάτι προσωπικό, άλλα σε ένα θρησκευοκρατούμενο κράτος είναι και μια καταπιεσμένη μειονότητα που δεν μπορεί να εκφράσει χωρίς να το σκεφτεί την άποψη της για την έλλειψη θρησκευτικής πίστης. Επίσης η νοηματοδότηση και η συγκρότηση της ταυτότητας του υποκειμένου σε σχέση με την αθεΐα είναι εντελώς διαφορετική και προϋποθέτει εντελώς διαφορετικές διεργασίες σε σχέση με αυτές του ένθεου. Το μόνο κοινό τους σημείο είναι η αναφορά στην θρησκευτική πίστη την οποία η μια ταυτότητα αποδέχεται ενώ η άλλη την απορρίπτει.
Το ενδιαφέρον είναι πως ως ομάδα λειτουργούν περίπου όπως κάποιες χριστιανικές ομάδες και οργανώσεις. Έχουν συνεκτικό και κοινό δεσμό την έλλειψη της πίστης και με γνώμονα αυτόν τον προσανατολισμό προσπαθούν να πείσουν μέσα από τα συνέδρια και τις ομιλίες για την μη ύπαρξη του θεού και να “προσηλυτίσουν” νέα μέλη ως προς την αθεΐα. Επίσης πραγματοποιούν κοινωφελές έργο, όπως είδη έχουμε πει, παρόμοιο με αυτό της εκκλησίας. Ο φανερός δείπνος πραγματοποιείται σε αντιδιαστολή με την περίοδο της νηστείας, έχει πάρει το όνομα του από ένα θρησκευτικό “γεγονός” και αποτελεί μια τελετουργία για την ίδια την ομάδα.
Μπορούμε να φανταστούμε μια οργάνωση χριστιανική που με εντελώς διαφορετική αφετηρία, λογική και κοσμοαντίληψη λειτουργεί με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Η διαφορά βέβαια είναι ο συντηρητισμός και οι περιορισμοί που τίθενται από την ίδια τη χριστιανική πίστη, όπως και η απόρριψη πολλές φόρες και η επίθεση σε ότι δεν συμφωνεί με τις δογματικές τους θέσεις. Μια άλλη διαφορά βέβαια είναι ότι παραδοσιακά και κοινωνικά οι ομάδες των χριστιανών δεν χρειάζεται να αποδείξουν την “ηθικότητά τους”, ούτε να πασχίσουν να γίνουν κοινωνικά αποδεκτές.
Ψυχή της ομάδας της Ένωσης Αθέων είναι η πρόεδρος και ιδρυτικό μέλος της Ένωσης. Είναι επίσης και η φωνή της Ένωσης προς τα έξω, η εκπρόσωπος τύπου θα μπορούσαμε να πούμε της ομάδας. Είναι το παράδειγμα εκείνης της δυναμικής γυναίκας που έχει θέση εκτός από τον οικογενειακό και στον κοινωνικό χώρο και η οποία καθορίζει σε κάποιο βαθμό την δράση της ομάδας και την εικόνα της προς τα “έξω”. Δεδομένου της πολύ μικρής συμμετοχής των γυναικών και στη Γραμματεία και στα μέλη της οργάνωσης, το γεγονός ότι την προεδρία την κατέχει μια γυναίκα υποδηλώνει σε ένα βαθμό την δυναμική της και την έντονη δραστηριοποίησή της όσον αφορά στην επίτευξη των σκοπών της ομάδας.
Και επειδή μου έγινε ερώτηση “πως ήταν αυτοί οι άθεοι;” και μάλιστα από συμφοιτήτρια μου στο μεταπτυχιακό, έχω να πω πως είναι “κανονικοί” άνθρωποι όπως όλοι και όλες μας, χωρίς ουρές και κέρατα και μάλιστα μια χαρά άνθρωποι που έχουν να επιτελέσουν έναν “ιερό” σκοπό, να συμβάλλουν στην εκκοσμίκευση του κράτους προς όφελος όπως αναφέρουν όλων των πολιτών ένθεων και άθεων8.
Παραπομπές
1. Από το καταστατικό της Ένωσης Αθέων: https://union.atheia.gr/?page_id=657
2. Εφημερίδα Το Βήμα τεύχος 19 Νοεμβρίου 2010
3. Νικόλαος Χ. Τάτσης, Νεωτερικότητα και κοινωνική αλλαγή, 2η έκδοση, Νήσος 2004, σελ 63
4. Νικόλαος Χ. Τάτσης, Νεωτερικότητα και κοινωνική αλλαγή, 2η έκδοση, Νήσος 2004, σελ 63
5.https://union.atheia.gr/?page_id=1271. Τα κόμματα που απάντησαν ήταν: η Φιλελεύθερη Συμμαχία, η Δημοκρατική Αριστερά, οι Οικολόγοι Πράσινοι και η Δημιουργία Ξανά. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι δεν απάντησε ο ΣΥΡΙΖΑ.
6. Από την ιστοσελίδα της Ένωσης Αθέων: https://union.atheia.gr/?page_id=2051
7. Νικόλαος Χ. Τάτσης, Νεωτερικότητα και κοινωνική αλλαγή, 2η έκδοση, Νήσος 2004, σελ 53-54
8. Μη ακαδημαϊκή τοποθέτηση το γνωρίζω αλλα επιθυμούσα πολύ να το αναφέρω.
Βιβλιογραφία Νικόλαος Χ. Τάτσης, Νεωτερικότητα και κοινωνική αλλαγή, 2η έκδοση, Νήσος 2004
Robert Bella, Civil Religion in America, Daedalus conference on America Religion in May 1966
Εmile Durkheim The Elementary Forms of the Religious life, Translated by Joseph Ward Swain, 1915
Antony Giddens, Οι συνέπειες της Νεοτερικότητας, Κριτική, 2001
